– Piszę ten tekst nie tylko z perspektywy terapeutki, ale też osoby od lat mieszkającej w Norwegii. Zarówno dla mnie, jak i dla wielu Polaków tutaj, Dzień Zaduszny i Święto Wszystkich Świętych to czas szczególny. Nie zawsze jednak możemy odwiedzić groby bliskich, zapalić świecę, dotknąć kamienia nagrobka. Dlatego te dni potrafią być intensywne emocjonalnie. A jednak wierzę, że niosą w sobie ogromny potencjał terapeutyczny – pisze Karolina Borkowska – terapeutka, psychotraumatolog i seksuolog.
Zbliża się wyjątkowy czas dla wielu Polaków – Dzień Zaduszny i Święto Wszystkich Świętych. Wielu z nas jedzie wtedy do Polski, by odwiedzić groby bliskich. To moment refleksji nad przemijaniem, nad tym, co utracone i nieodwracalne. Czas, w którym być może pojawia się też myśl o tożsamości i powrocie do korzeni. Dla wielu osób to doświadczenie bywa poruszające i trudne – zwłaszcza dla tych, którzy mieszkają za granicą. Niekiedy nie chodzi tylko o tęsknotę za osobą, której już nie ma, ale za symbolicznym obiektem.
Żałoba czy tęsknota?
Warto rozróżnić żałobę od tęsknoty za tym, co utracone. Zdarza się, że nie opłakujemy konkretnej osoby, lecz dawne zwyczaje, przyjaciół, znane miejsca, odczucia, po prostu fragment życia, który już nie wróci lub powraca w kawałkach i rzadko. Emigracja często wiąże się z taką właśnie formą żałoby – tracimy bliski świat, rytuały, zapachy, język, krajobrazy, a także często poczucie przynależności. Niektórzy przyznają, że czują tak, jakby jedna noga pozostała w ojczystym kraju, a druga próbowała złapać równowagę w drugim. Trudno zachować balans.
Proces żałoby
Wracając do żałoby… Warto zauważyć, że jej przeżywanie to proces, który ma swoją dynamikę. Zawsze indywidualny i niemożliwy do porównania. Każdy z nas przechodzi własną stratę inaczej. Elisabeth Kübler-Ross, w książce „Rozmowy o śmierci i umieraniu”, opisała pięć etapów, które pomagają lepiej zrozumieć ten stan.
Te etapy to: zaprzeczenie – które nie pozwala przyjąć do wiadomości, że osoba przez nas ukochana nigdy więcej w naszym życiu się nie pojawi, niezgoda na zastały stan rzeczy; gniew – na sytuację, na stratę, na zmarłego, na samego siebie; targowanie się – próba mocowania z rzeczywistością; depresja – długotrwałe poczucie smutku, braku radości, niemożność cieszenia się z tego, co kiedyś sprawiało przyjemność; akceptacja – która nie oznacza zgody, ale pozwala przyjąć, że to coś, z czym trudno jest nam się pogodzić, jest jednak do przyjęcia, pozwalamy temu być, bez konieczności lubienia tego. Te etapy nie przebiegają tylko w tej ustalonej kolejności – często się przenikają, powracają, różnią intensywnością i czasem trwania. Pomagają jednak uporządkować doświadczenie i nazwać emocje.
Pamięć – siła, nie ciężar
Sama pamięć może być bolesna, dlatego wielu z nas próbuje zablokować lub odsunąć wspomnienia, które wywołują ból. Często wydaje się, że ten ból będzie nie do zniesienia. Tymczasem pamiętanie nie powinno oznaczać rozpamiętywania. Przywołując dobre chwile, wartości, słowa i gesty, które od kogoś otrzymaliśmy, możemy czerpać z nich siłę, inspirację, a nawet poczucie sensu. W Norwegii temat śmierci i żałoby rzadko bywa obecny w przestrzeni publicznej. Rytuały są tu bardziej dyskretne i pragmatyczne. Polskie zwyczaje – zapalanie zniczy, wspólne modlitwy, odwiedzanie cmentarzy – mają w sobie więcej symboliki i wspólnoty. Żyjąc na północy, często musimy tworzyć własne formy pamięci: zapalić świecę w domu, spojrzeć w jej światło, pozwolić wspomnieniom płynąć. W ten sposób budujemy most między przeszłością a teraźniejszością, między Polską a Norwegią. Tutaj ograniczyć nas może tylko wyobraźnia.
Wspólne przeżywanie
Często, choć dla wielu jest to niezrozumiałe, żałoba i tęsknota stają się lżejsze, gdy są przeżywane wspólnie. Podczas gdy ktoś woli się dystansować i uciekać, inny wybierze bliskość drugiego człowieka. Rozmowa, dzielenie się emocjami – pomagają regulować napięcie i odzyskać równowagę. Dla osób mieszkających za granicą brak możliwości odwiedzenia grobów może być szczególnie trudny. Wtedy warto zadziałać, jak wcześniej pisałam, symbolicznie: zapalić świecę, obejrzeć zdjęcia, posłuchać muzyki, pomodlić się.
Takie gesty mają moc – pozwalają uwolnić emocje, urealnić to, co niewidzialne, a jednocześnie celebrować życie. W momencie, kiedy nie pozwalamy sobie na przechodzenie straty pojawia się zjawisko, które nazywamy żałobą zahamowaną – kiedy cały proces przeżywania zostaje zaburzony. Jednak należy pamiętać, że wypierane emocje nie znikają, lecz odkładają się i wpływają na nasze zachowanie, zdrowie i relacje, a często nawet na zdrowie fizyczne. Zatrzymanie się na chwilę, by nazwać to, co boli, nie jest cofnięciem w przeszłość lub niewłaściwym ruchem – to sposób, by zrozumieć siebie tu i teraz.
Jak sobie radzić z żałobą?
Proces żałoby jest bardzo indywidualny i nie ma jednego właściwego sposobu jej przeżywania. Na jej intensywność i przebieg wpływa wiele czynników: wiek, stan zdrowia, osobowość, relacja ze zmarłym, wcześniejsze doświadczenia straty, wsparcie społeczne i kulturowe. Warto pamiętać, że to droga, z której często zawracamy, zatrzymujemy się, gubimy. To podróż, która wymaga czasu, cierpliwości i wyrozumiałości głównie wobec samego siebie.
Oto kilka wskazówek, które mogą okazać się pomocne w tym procesie:
– Pozwól emocjom przyjść
Choć czasem wydaje nam się, że emocje nas zaleją, nie warto ich tłumić. Zamiast tego lepiej pozwolić im być, nie oceniać, w końcu one przychodzą i odchodzą jak fale.
– Nie izoluj się
Wielu z nas w obliczu straty, żałoby i smutku ma ochotę schować się przed światem, by w samotności przeżyć ból. Jeśli taka izolacja nie trwa zbyt długo, może okazać się pomocna, jednak o wiele korzystniej jest szukać kontaktu z innymi, nawet w drobnych gestach.
– Dbaj o codzienność
Nawet jeśli życie wydaje się nie do zniesienia, warto wrócić do codziennej rutyny, drobnych rytuałów, które pomagają się regulować, uziemiać, a także zdrowych rutyn, które wspierają przywrócenie równowagi.
– Unikaj krótkotrwałych „uśmierzaczy bólu”
Niekiedy próbujemy utopić rozżalenie i smutek w niezdrowych zachowaniach – nadmiarze pracy, alkoholu, narkotykach czy innym szybkim pocieszeniu, które tylko odkłada ból w czasie.
– Szukaj wsparcia
Pozwól sobie być z bliskimi, terapeutą, wspólnotą – każdy z tych filarów ma znaczenie.
Jednak w całym tym procesie, kluczowe jest, by zrozumieć, że nie powinniśmy wywierać na sobie presji. Brytyjska psycholog, dr Marianne Trent, powiedziała kiedyś, że podczas jednego dnia żałoby można odczuwać nadzieję, a drugiego złość i te emocje mogą przeplatać się szybko i często. Warto dać sobie na to przyzwolenie. Z kolei Adrienne Kirk ujęła to pięknie: „Żałoba jest jak szare koło, które nie kurczy się z biegiem czasu – to my rośniemy wokół niego.” Co zatem wiemy? Żałoba nie znika, ale staje się częścią naszego życia. I choć z początku wydaje się to niemożliwe, z czasem uczymy się z nią żyć z większą świadomością, empatią i wdzięcznością.
Jesienne światło nad fiordem, zapach mokrego mchu, cisza lasu – potrafią przypomnieć, że wszystko w życiu ma swój rytm. Z norweskiej perspektywy zaczerpnijmy to, że przyroda uczy, że odejście jest częścią cyklu życia, a strata może współistnieć z wdzięcznością. Niech ten listopadowy czas będzie dla nas nie tylko momentem tęsknoty, ale też cichej wdzięczności. Za to, że mogliśmy kochać. Za to, że mamy kogo wspominać. I za to, że mimo oddalenia – pamiętamy.
Karolina Borkowska – psychotraumatolog, seksuolog, terapeutka EFT, certyfikowana w ACT (terapia akceptacji i zaangażowania), TUS (trening umiejętności społecznych) i TSR (terapia skoncentrowana na rozwiązaniach), certyfikowany coach, studentka piątego roku psychologii klinicznej, nauczycielka jogi 500 RYT, założycielka gabinetu terapeutycznego w Lillehammer – Det gode livet.